Het Dierenmuseum
Het online museum over het dier in de kunst en cultuur
Hieronder vind je informatie over:
1. De positie van het dier in het Christendom
2. Dieren en hun symboliek
3. Dieren van de evangelisten
4. Heiligen met een dier
5. Dieren als onderdeel van een Bijbels verhaal
In het Christendom zijn veel kunstuitingen met dieren te zien. De kerk gaf veel opdrachten voor het maken van schilderijen en beeldhouwkunst. De beeldhouwkunst in het Christendom is nauw verweven met de architectuur en was vooral te zien op of in kerken. Dieren zijn daar vaak afgebeeld als symbolisch ornament, als metgezel van heiligen en bijvoorbeeld op glas-in-lood ramen als onderdeel van een Bijbels verhaal.
Rafaël - De schepping van de dieren (1519)
in Palazzo Apostolico, Vaticaanstad
Het dier is in het Christendom een ‘collegaschepsel’ van de mens. Het kan echter niet zoals de mens in verantwoordelijkheid kiezen en handelen. Dieren zijn namelijk niet zoals de mens naar Gods beeld geschapen. Het dier is van alle schepselen wel het meest aan de mens verwant, meer dan de planten. Er is een duidelijke hiërarchie tussen mens en dier en de mens is geschapen naar het beeld van God. In het Christendom staat God als schepper boven de mens. De mens staat als beelddrager van God boven het dier. Uit de Bijbel kan worden afgeleid dat de mens als vegetariër is geschapen (Gen. 1:29-30), de dieren worden uitdrukkelijk niet genoemd als bron van voedsel voor de mens. De mensen mogen leven van de opbrengsten van bomen, planten en struiken.
Het begrip rentmeesterschap wordt gebruikt voor het omgaan met het door God geschapene. Uitgangspunt is dat God de eigenaar van alles is (Lev. 25:23; Ps. 24:1, 50:10) en dat hij zijn schepping aan de mens in beheer heeft toevertrouwd (Gen. 1:28 en Ps. 115:16). In Genesis 1:28 staat: 'vervult de aarde, en onderwerpt haar, en hebt heerschappij over de vissen der zee, en over over het gevogelte des hemels, en over al het gedierte, dat op de aarde kruipt!'.
Als rentmeester heeft de mens de plicht om te werken met het materiaal dat God hem heeft toevertrouwd. Het gebruik daarvan moet overeenkomstig Gods wil zijn, in dienst van God en tot welzijn van de naasten, in het bijzonder ook de behoeftigen, zowel in de naaste omgeving als wereldwijd. De mens moet van zijn beheer eens rekenschap afleggen (Mattheus 25:19).
Pas na de zondeval gaat de mens dieren eten. Adam en Eva schamen zich na de zondeval voor elkaar en voor God. Ze krijgen van God rokken van vellen om hun lichamen te bedekken (Gen. 3:21). Daarmee wordt impliciet verwezen naar het doden van een of meer dieren door God zelf. Nadat Adam en Eva het paradijs hebben verlaten, wordt er in de bijbel gesproken van offers. Wat er ontvangen is van God, wordt teruggegeven aan God als een teken dat alles van hem is. Daarbij ging het niet om de offers op zichzelf, maar om een zichtbaar teken van innerlijke overgave en toewijding aan het hart aan God. Het vloeien van het bloed laat zien dat de dood het loon van de zonde is. Het dier ontvangt de doodstraf die de zondaar verdiend had. De dieren zijn door God aangewezen om geofferd te worden. Na de dood van Christus worden er door christenen geen dieren meer gebruikt voor de offerdienst.
In Genesis 9 is te lezen dat na de zondvloed God Noach zegende en een verbond met hem oprichtte. Daarin klinkt ook de verandering van voedsel. Al het gedierte van de aarde, het gevogelte van de hemel en alle vissen der zee zijn door God in Noachs hand overgegeven. Alles wat zich beweegt mag tot voedsel zijn, naast de al bij de schepping genoemde planten, groenten en vruchten. Er is wel één beperking: er mag geen vlees met bloed gegeten worden.
In het Christendom wordt erkend dat dieren naast een gebruiksfunctie ook een eigen intrinsieke waarde hebben. Dieren zijn geschapen door God en hebben een eigen plaats in de schepping. Het dier is een levend wezen en zelfstandig functionerend organisme. Een andere overweging voor de intrinsieke waarde is het vermogen van dieren om intrinsieke (zowel positieve als negatieve) ervaringen te ondergaan. Concreet betekent dit dat elk dier recht heeft op een eigen plaats, op een eigen leefruimte. De voorschriften in de bijbel laten zien hoe we met dieren behoren om te gaan. Bij de dorsende os bijvoorbeeld blijkt dat het dier tijdens het werk ruimte moet krijgen om zijn natuurlijke aandrang te volgen. Er moet ruimte zijn om te leven. De opdracht tot rust uit Exodus 23 geeft aan dat ook het dier daarbij hoort. Het dier mag ook op adem komen. In het verbod om met de jongen of eieren ook de moedervogel weg te halen en op te eten, ligt een waarschuwing opgesloten om de aanwezige rijkdom en variëteit van de schepping niet te verstoren. Er spreekt een bepaalde lotsverbondenheid uit: mens en dier maken beiden deel uit van het geheel van de schepping. Verstoringen in die gegevenheid keren als een boemerang terug naar de mens zelf en zijn op lange termijn niet goed voor mens, dier en schepping.
Dieren worden in de christelijke kunst ook symbolisch gebruikt. De als positief of negatief beschouwde eigenschappen van het dier vormen vaak de basis voor de symbolische betekenis. De christelijke kunst gebruikte niet alleen dierensymboliek uit de Bijbel, maar ook uit andere geschriften zoals de Physiologus, een van oorsprong Griekse populair-theologische verhandeling uit de 2e, 3e of 4e eeuw waarin de belangrijkste waarheden van de christelijke waarden en leer in verband worden gebracht met voorbeelden in de natuur waarbij eigenschappen van dieren en planten een theologische of morele betekenis krijgen. Enkele dieren die vaak voorkomen zijn:
In het Christendom komt ook dit teken van een vis voor. Het is een symbool dat door de eerste Christenen is bedacht in de tijd van het Romeinse rijk. In die tijd verboden de Romeinen het geloof in één God en het erkennen van Jezus Christus. Dit vormde namelijk een bedreiging voor de verering van de keizer. Met dit symbool konden Christenen elkaar herkennen. De vis was een veilig herkenningsteken, omdat een vis een alledaags iets is dat niet opvalt. De afbeelding staat symbool voor Jezus Christus.
Het ging echter niet om de vis als zodanig, maar om het Griekse woord voor vis. Dat is het woord 'ichthus'. In dit woord zitten de beginletters van enkele namen en titels van Jezus verborgen: Iesous CHristos THeou Uios Soter (Jezus Christus, Gods Zoon, Verlosser).
De vier evangelisten Marcus, Johannes, Lucas en Matteüs zijn vaak in kerken te zien. In de derde eeuw na Christus werden de evangelisten vereenzelvigd met een symbool. Drie evangelisten zijn herkenbaar aan een dier:
Een heilige is een titel in het christendom. Ze word toegekend aan overleden personen die bijzonder rechtschapen en gelovig hebben geleefd. De levenswijze van heiligen dient als voorbeeld voor gelovigen, maar de heilige kan ook in een gebed worden aangeroepen voor hulp, bijvoorbeeld bij ziekte. De heilige zelf wordt echter niet aanbeden.
In de loop der tijden zijn de heiligen niet alleen verbonden aan het aanroepen voor hulp, maar ook verbonden met een kerk (de Sint Pieter in Rome is gebouwd op het graf van Sint Petrus), een plaats (Sint Maarten is de beschermheilige van Utrecht), een beroep (beroepsgroepen en gilden kozen in de middeleeuwen voor een patroonheilige) of een naam (kinderen worden vernoemd naar een heilige).
De beelden van Bijbelse figuren en heiligen zagen er vaak niet realistisch uit, maar alsof ze niet van deze wereld waren. Ze waren nogal stijfjes en emoties ontbraken. Daarmee ontstond een afstand tussen het volk en de heiligen. Tijdens de Gotiek (1140 - 1500) werden de beelden realistischer, dat kwam voort uit een (her)waardering van de werkelijkheid en van de Romeinse kunst.
Heiligen zijn vaak herkenbaar aan een attribuut dat meestal is afgeleid uit het leven van de heilige of van een legende. Vaak is het attribuut een dier, omdat het dier in het, al dan niet legendarische, leven van de heilige een bijzondere rol heeft gespeeld.
De vier symbolen van de evangelisten
op de kerk Saint-Trophime in Arles (Frankrijk)
Opvallend is dat de kat als attribuut ontbreekt. Dat heeft te maken met het feit dat de kat werd geassocieerd met het kwaad. De kat is een nachtdier en de nacht is het terrein van het kwade. Vooral de zwarte kat werd gezien als symbool van de duivel.
Er is echter één uitzondering. Er is één heilige die met een kat wordt afgebeeld en vaak ook met een hond en muizen aan zijn voeten (en een bezem); dat is de Peruaanse heilige Sint Martinus de Porres (1579 - 1639). Hij is de beschermheilige van verpleegkundigen en patroon van de sociale gerechtigheid.
Sint Martinus de Porres (1579 - 1639)
Foto: Areyes 108 (CC BY-SA 3.0)
De volgende heiligen zijn vaak herkenbaar aan een dier. Op de website Heiligen.net vindt je het verhaal achter deze heiligen.
Aldegondis van Meubeuge met duif | Cuthbertus met zwanen en otters | Gudwalus en de vissen | Prisca met adelaar |
Amelberga met steur | Dominicus Guzmán met hond | Hieronymus met leeuw | Oda met ekster |
Ambrosius met bijen | Egidius met hinde | Hubertus met hert | Odrada met paard |
Antonius met varken | Egilius met paard | Johannes de Doper met lam | Remaclus met wolf |
Bavo met valk | Elvius en de wolfs-moder | Joris en de draak | Rigobertus en de maaltijd |
Benedictus met raaf | Franciscus van Assisi | Kenedus en de meeuwen | Rochus met hond |
Benno van Meissen met vis | Fronto en de kamelen | Kentigernus en het roodborstje | Veerle met gans |
Berachus | Gertrudis met muis | Launomarus en de koe | Werburis en haar gans |
Blasius en zijn dieren (leeuw en beer) | Gilles en het hert | Maarten op paard | Isidorus van Sevills soms met bijenkorf |
Brigitta van Kildare en de wolf (of koe?) | Gregorius met duif | Norbertus met spin | |
Colomba van Sens met berin | Guido van Anderlecht met os en paard | Petrus met haan |
Mooie kerken waar je beelden van heiligen kunt zien, zijn de Sint-Servaas Basiliek in Maastricht en de Sint Jan kathedraal in Den Bosch (gotische kerk).
In de kerk zijn vaak voorstellingen van Bijbelse verhalen te zien waarvan dieren onderdeel uitmaken. Vaak hebben de dieren ook een symbolische betekenis. Het gaat hier echter niet alleen om beelden, maar ook om schilderijen, tekenkunst, hekwerk, altaren, kansel en glas-in-lood ramen. Bijbelse verhalen met dieren zijn o.a.:
Lazarus en de honden
Oudekerk Deflt
De verloren zoon als zwijnenhoeder
Oudekerk Delft
Boeken
Rapporten
Websites
Lezingen/filmpjes
